تجویز فعالیت ورزشی ویژه مبتلایان به دیابت

زندگی کم تحرک یکی از عوامل خطرساز مهم بیماری دیابت محسوب می شود. ورزش منظم علاوه بر ایفای نقش موثر در پیشگیری اولیه، از اقدامات سودمند در مدیریت درمان این بیماری نیز به شمار می رود. بدیهی است کـه در مواجهه با بیماران، تنها توصیه کلی به ورزش، بدون روشن ساختن نوع، شـدت، مـدت و تکـرار فعالیـت ورزشـی در بسیاری از موارد بیمار را سردرگم می‌کند و یا حتی ممکـن است سبب انجام فعالیت‌هایی شود که برای او خطرناک یـا مضر هستند.

در مبتلایان به دیابت که معمولاً با مقدار گلوکز ناشتایی ۱۲۶ میلی گرم در دسی لیتر و بالاتر از آن شناخته می شود، تجویز فعالیت ورزشی به نوع دیابت افراد بستگی دارد. دو نوع معمول دیابت به دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲ برمی گردد. دیابت نوع ۱ نادر بوده در حدود ۱۰ درصد و بیشتر کودکان را شامل می شود.

اما دیابت نوع ۲ بیشتر معمول بوده  و ۹۰ درصد افراد از این دیابت رنج می‌برند و بیشتر افراد میان‌سال و مسن را درگیر می‌کند ولی بروز آن در کودکان و نوجوانان رو به افـزایش است که احتمالاً دلیل آن افزایش چاقی در این رده سنی به دنبال دریافت کالری اضافی و مـصرف بـسیار کـم انـرژی است .

پژوهـشی در سـال۱۳۸۰جمعیت مبتلایان به دیابت نوع ۲ در ایران را بیش از ۱/۵میلیون نفر برآورد کرده است و بیان می‌کند که حـدود ۱۴/۵تا ۲۲/۵ درصد از افراد بالای ۳۰ سال بـه دیابـت یـا اختلال تحمل گلوکز مبتلا هستند با توجه بـه مطالعـه جدیدی که در مرکز مدیریت بیماری‌های وزارت بهداشـت و درمان و بر روی بـیش از هـشتاد هـزار نفـر از جمعیـت شهری و روستایی انجام شده، حدود ۲/۵تا ۳ میلیون نفـر در کشور به این بیماری مبتلا هـستند و تقریبـاً یـک سـوم جمعیت کشور از چاقی یا اضافه وزن رنج می‌برند (حسبی و همکاران).

علائم دیابت

– احساس تشنگی بیش از حد و غیرعادی

– خشکی دهان

– تنفس (بوی دهان) با بوی میوه

– تکرر ادرار

– کاهش وزن بدون دلیل

– افزایش اشتها

– کمبود انرژی

– خواب آلودگی و کسالت

– عفونت باکتریایی پوست

– عفونت قارچی پوست

– خارش

– خشکی پوست

– جریان خون ضعیف در پوست

عفونت مخمر تناسلی در دختران مبتلا به دیابت نوع یک بیشتر می باشد.

علائم خطرناک دیابت 

– بی حسی و یا سوزش پاها

– تاری دید

– پایین آمدن ناگهانی قند خون (هیپوگلیسمی)

– بیهوشی یا کوما

بسیاری از بیماران قبل از کومای دیابتی، فاقد هر گونه علائم هشدار دهنده می باشند.

هنگامیکه کوما رخ می دهد، فرد نیاز به درمان فوری دارد.

ورزش  دیابت نوع ۱

همچنان که قبلا گفتیم دیابت نوع ۱ در کودکان و نوجونان بیشتر شایع است و به دیابت شیرین وابسته به انسولین معروف است که در آن سیستم ایمنی فرد، سلولهای ترشح کننده انسولین در لوزالمعده را تخریب می‌کند. در نتیجه گلوکز نمی تواند وارد بیشتر سلول های بدن شود و در خون انباشته می شود. پس فرد برای ادامه حیات باید مرتب انسولین تزریق کند.

بنابراین داشتن فعالیت بدنی مناسب در کودکان و نوجوانان از جنبه‌های مختلف جسمی، روانی و اجتماعی دارای اهمیت است و نقش پیشگیری از دیابت را دارد. کودکان و نوجوانان دیابتی نیز از این قاعده مستثنی نیستند ولی آشنایی کم با شیوه درست ورزش برای این قشر بسیار حیاتی است.

در شروع یک برنامه جدید ورزشی برای بیماران دیابتی نوع ۱سعی کنید ۳ تا ۴ بار قند خون بیمار را اندازه بگیرید و کنترل نمائید. همچنین حتماً، پیش از شروع ورزش، بیمار باید مورد ارزیابی پزشکی قرار بگیرد. بیماران دیابتی که دچار عوارض دیابت نشده‌اند، می‌توانند در در تمام سطوح ورزشی از تفریحی گرفته تا رقابتهای حرفه‌ای شرکت کنند. ورزشهای هوازی (دویدن نرم، دوچرخه سواری و شنا) از ورزشهای توصیه‌شده به بیماران دیابتی است.

بـرخلاف دیابـت نـوع دو در دیابـت نـوع ۱ ورزش تاثیر چنـدانی در درمـان بیمـاران نـدارد و انجـام دادن ورزش به شکل منظم در افراد مبتلا ً لزوماً به کنترل بهتر قنـد خون آنها نخواهد انجامید. ولی فواید ورزش در ایـن افـراد بـه ارتقاء سلامت قلبـی عروقـی و افـزایش اعتمـاد بـه نفـس آنهـا برمــیگــردد. عــلاوه بــر ایــن داشــتن وزن مناســب، کنتــرل فشارخون، کاهش چربیهای خون و کـاهش میـزان انسـولین مورد نیاز از فواید دیگر ورزش در دیابت نوع ۱است.

ورزش کردن منظم افراد مبتلا به دیابت نوع ً ۱ لزوما به کنترل بهتر گلوکز پلاسمایی آنها نخواهد انجامید ولی به هر حال برای آنان  برای رسیدن به سایر منافع جسمی و روانی  مانند: افزایش آمادگی قلبی- عروقی و تنفسی، بهبود پروفایل چربیها و…، همچنین منافع روانشناختی ورزش و بازی کردن با همسالان و تکامل رشد اجتمـاعی، توصـیه بـه شرکت در فعالیتهای ورزشی لازم اسـت.

بـا وجـود خطـرات احتمالی ذکـر شـده روشـن اسـت کـه بـا انجـام ملاحظـات و آموزشهای لازم به بیماران و مربیان ورزشـی آنهـا در جهـت پیشگیری و برخورد مناسب با مشکلات احتمالی پیش آمـده، ورزش می‌توانـد بـه عنـوان تجربـه‌ای بـا ارزش و ایمـن بـرای کودکان و نوجوانان دیابتی مطرح باشد.

مراحل مهم برای اجتناب از افت قند خون

۱- انسولین تزریقی پیش از فعالیت ورزشی برنامه‌ریزی شده را با توجه به پاسخ فردی کاهش دهید.

۲- انسولین تزریقی به ازای هر ۳۰ دقیقه فعالیت ورزشی برنامه‌ریزی نشده انجام شود و همچنین ۲۰ تا ۳۰ گرم کربوهیدرات مصرف شود.

۳- پیش از هر گونه فعالیت ورزشی در صورتی که قند خون کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در دسی لیتر است، ۲۰ تا ۳۰ گرم کربوهیدرات مصرف شود.

۴- هنگام فعالیت ورزشی، ۲۰ تا ۳۰ گرم کربوهیدرات در ۳۰ دقیقه در فعالیت ورزشی طولانی مدت مصرف شود. با یار تمرینی ورزش کنید و در صورت بروز هایپوگلیسمی قند زودجذب مصرف کنید.

۵- پس از فعالیت ورزشی، آگاه باشید که احتمال بروز هایپوگلیسمی در چند ساعت پس از ورزش وجود دارد. در صورتی که قند خون کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در دسی لیتر است، ۲۰ تا ۳۰ گرم کربوهیدرات مصرف شود. بطور کلی مقدار قند خون پس از فعالیت ورزشی نباید بیش از مقدرا آن در قبل از فعالیت ورزشی باشد اما اندکی کاهش در قند خون پس از فعالیت ورزشی طبیعی است.

مقادیر گلوکز خون پیش از فعالیت ورزشی

ورزش و دیابت نوع ۲

این افراد مشخصاً اضافه وزن دارند یا چاق هستند. حساسیت سلول های بدن به انسولین کاهش می یابد. یعنی سلول های لوزالمعده هنوز هم انسولین ترشح می کنند اما در حرکت دادن گلوکز به درون سلول کم اثرتر هستند.

توصیه می‌شود افراد دچار اختلال در تست تحمـل گلـوکز، در کنـار پیـروی از رژیم غذایی سالم با محدودیت در دریافت انرژی از طریق تغذیه، دست کم ۱۵۰دقیقه در هفته فعالیت بدنی در قالب ورزش هوازی ( پیــاده‌روی ، دوچرخــه‌ســواری و شــنا) با شدت متوسـط  ۴۰-۶۰ درصد حـداکثر اکـسیژن مـصرفی یـا۵۰-۷۰ درصد حداکثر ضربان قلب و یـا حـداقل ۹۰دقیقـه در هفته تمرین هوازی شدید توصیه مـی‌شـود.

ایـن حجم از تمرینات بهتر است حـداقل در سـه روز از هفته تقسیم شود و تمرینـات بـیش از دو روز پیاپی قطع نشوند. در بیماران دیابتی هر قـدر کـه تفاوت میزان فعالیت در روزهـای مختلـف هفتـه کمتر باشد، تنظیم رژیم غـذایی و دارو آسـانتـر است و به همین سبب ترجیح بر ایـن اسـت کـه تمرینات هـوازی تـا آنجـا کـه ممکـن اسـت در روزهای بیشتری از هفته انجـام شـوند.

درخصوص انجام تمرینات مقاومتی نیز با رعایت جانب احتیاط و درگیر کردن عضلات بزرگتر، ۲ تا ۳ جلسه در هفته تمرین مقاومتی با دستگاه (بعلت امنیت و راحتی کار) می‌تواند هم تنوع زیاد تمرین را داشته و کسالت ناشی از تمرین یکنواخت هوازی را کاهش دهد و هم اینکه در افزایش حساسیت به انسولین، بالا بردن انرژی مصرفی روزانه، افـزایش قـدرت عـضلانی، تـوده بـدون چربـی بـدن، تـراکم مـواد معـدنی استخوان و کاهش علایم مفصلی، کیفیت بهتر زندگی و خودکفایی بیمار می‌تواند موثر واقع شود.

برنامه تمرین فرد دیابتی باید شامل گرم کردن ۵ تا ۱۰ دقیقه فعالیت سبک هوازی مانند دوی نرم و دوچرخه سواری، بعـد از آن ۵-۱۰دقیقـه عضلات تحـت کـشش آرام قـرار مـیگیرنـد و سـپس بـه فعالیت ورزشی اصلی پرداخته می‌شود. بعد از پایان تمرین ورزشی نیز برای سرد کردن، به مدت ۵-۱۰دقیقه فعـالیتی شبیه به دوره گرم کردن برای بازگرداندن تـدریجی ضـربان قلب به سطح قبل از ورزش انجام میشود البته بایـد توجه داشت که در آغاز برنامه ورزشی، هرقدر که فـرد در گذشته زندگی کم تحرک تری داشته باشد بایـد دوره‌هـای گرم کردن و سرد کردن، طولانی تر در نظـر گرفتـه شـوند.

همچنـین در افرادی که سن بالا و زندگی غیرفعـال دارنـد، در ابتدا می‌توانند مدت زمان هر جلسه تمرینی را در ۲-۳ بخش تقریباً مساوی در طول روز تقسیم
کنند.

نکات ایمنی افراد دیابتی

پوشیدن کفش مناسب ورزشی با کفی ضخیم توصیه می‌شود. بیماران دچـار ضایعات حسی باید همیشه وجود اجسام خارجی در کفش یا ناهمواریهای داخـل آن را بررسـی کننـد. کفش باید دارای فضای کافی حول و حوش پنجه و انگشتان باشند تا از سایش و تشکیل تاول پیشگیری شود. کفش چـرم بـر پلاستیک ترجیح داده میشود، چرا که شکل پا را بـه خـود می‌گیرد و تبادل هـوای پـا بـا خـارج را میـسر مـی‌سـازد.

راه رفـتن در پیاده‌روهای داغ، استخرها، یا حتـی دوش آب بـسیار گـرم می‌تواند آسیب‌رسان باشد و سوختگی‌های شـدید در پاهـا ایجاد کند. خشک کردن پا و جوراب قبل و بعد از ورزش بسیار توصیه می‌شود تا مانع ایجاد قارچ پوستی و عفونت ناشی از عرق شوند.

بیماران دارای زخم پا توصیه می‌شود که بر روی تردمیل یا دویدن در سطح زمین پرهیز کنند. بیشتر بر ورزش‌هایی تمرکز کنند که نیاز به تحمل وزن بدن نداشته باشند مانند ایروبیک روی صندلی، حرکات پیلاتس به حالت نشسته و درازکش، یوگا و …

 رژیم غذایی

غذا در درمان بیماری دیابت نقش اساسی دارد. به این دلیل است که افرادی که به تازگی دچار دیابت شده اند، به منظور کمک در تشخیص عادات غذایی و ایجاد برنامه غذایی مناسب، نیاز به مشاوره و راهنمایی دارند. باید بدانیم که چیز ثابتی به نام رژیم غذایی دیابتی وجود ندارد. رژیم غذایی دیابتی در واقع یک برنامه سالم و صحیح برای همه افراد است، بنابراین لازم نیست که برای یک بیمار دیابتی غذاهای جداگانه ای در منزل تهیه شود، پیروی از رژیم غذایی سالم برای همه افراد مفید و ضروری است.

در قسمت منابع انرژی در همین سایت مطالعه غذای سالم و یا منابع غذایی خوب و بد یا منابع غذایی سالم و غیر سالم از میان کربوهیدرات ها، چربی و پروتئین بسیار کمک کننده است.

نتیجه‌گیری

بطور کلی امروزه تنها ذکر جملات ساده‌ای مانند “کمی بیشتر پیاده‌روی کن” از طرف پزشک کافی نیست و بایـد بیمـار آمـوزش ببینـد، ارزیابی‌های لازم انجام شود و نسخه ورزشی گویا، متناسب با وضعیت جسمانی، روانی و اقتصادی فرد تنظیم شـود تـا انگیزه آغاز و ادامه ورزش برای او فراهم گردد.

هدف اصلی ورزش در افراد دیابتی نوع ۱، کاهش خطر بیماری قلبی عروقی و افزایش آمادگی کلی روانی و جسمانی است نه درمان دیابت. از طرف دیگر هدف اصلی ورزش در افراد دیابتی نوع ۲، درمان خود بیماری است. زیرا فعالیت ورزشی حساسیت به انسولین را افزایش می دهد. پس بایستی مستمر ورزش را در برنامه سبک زندگی این افراد ادامه داد.

تهیه و تنظیم

Drsportyar.com

منابع

ورزش در بیماران دیابتی نوع ۱، دکتر محمد حسبی و همکاران، مجله بیماری های کودکان ایران،

تجویز ورزش در بیماران دیابتی نوع ۲، دکتر علیرضا استقامتی و همکاران، مجله دیابت و لیپید ایران،

تجویز فعالیت ورزشی براساس رویکرد ACSM دیوید پی و برایان سی ترجمه دکتر عباسعلی گائینی