تجویز فعالیت ورزشی ویژه مبتلایان به دیابت

زندگي کم تحرک يکي از عوامل خطرساز مهم بيماري ديابت محسوب مي شود. ورزش منظم علاوه بر ايفاي نقش موثر در پيشگيري اوليه، از اقدامات سودمند در مديريت درمان اين بيماري نيز به شمار مي رود. بديهي است كـه در مواجهه با بيماران، تنها توصيه كلي به ورزش، بدون روشن ساختن نوع، شـدت، مـدت و تكـرار فعاليـت ورزشـي در بسياري از موارد بيمار را سردرگم مي‌كند و يا حتي ممكـن است سبب انجام فعاليت‌هايي شود كه براي او خطرناك يـا مضر هستند.

در مبتلایان به دیابت که معمولاً با مقدار گلوکز ناشتایی 126 میلی گرم در دسی لیتر و بالاتر از آن شناخته می شود، تجویز فعالیت ورزشی به نوع دیابت افراد بستگی دارد. دو نوع معمول دیابت به دیابت نوع 1 و دیابت نوع 2 برمی گردد. دیابت نوع 1 نادر بوده در حدود 10 درصد و بیشتر کودکان را شامل می شود.

اما دیابت نوع 2 بیشتر معمول بوده  و 90 درصد افراد از این دیابت رنج می‌برند و بیشتر افراد میان‌سال و مسن را درگیر می‌کند ولي بروز آن در كودكان و نوجوانان رو به افـزايش است كه احتمالاً دليل آن افزايش چاقي در اين رده سني به دنبال دريافت كالري اضافي و مـصرف بـسيار كـم انـرژي است .

پژوهـشي در سـال1380جمعيت مبتلايان به ديابت نوع 2 در ايران را بيش از 1/5ميليون نفر برآورد كرده است و بيان مي‌كند كه حـدود 14/5تا 22/5 درصد از افراد بالاي 30 سال بـه ديابـت يـا اختلال تحمل گلوكز مبتلا هستند با توجه بـه مطالعـه جديدي كه در مركز مديريت بيماري‌هاي وزارت بهداشـت و درمان و بر روي بـيش از هـشتاد هـزار نفـر از جمعيـت شهري و روستايي انجام شده، حدود 2/5تا 3 ميليون نفـر در كشور به اين بيماري مبتلا هـستند و تقريبـاً يـك سـوم جمعيت كشور از چاقي يا اضافه وزن رنج مي‌برند (حسبی و همکاران).

علائم دیابت

– احساس تشنگی بیش از حد و غیرعادی

– خشکی دهان

– تنفس (بوی دهان) با بوی میوه

– تکرر ادرار

– کاهش وزن بدون دلیل

– افزایش اشتها

– کمبود انرژی

– خواب آلودگی و کسالت

– عفونت باکتریایی پوست

– عفونت قارچی پوست

– خارش

– خشکی پوست

– جریان خون ضعیف در پوست

عفونت مخمر تناسلی در دختران مبتلا به دیابت نوع یک بیشتر می باشد.

علائم خطرناک دیابت 

– بی حسی و یا سوزش پاها

– تاری دید

– پایین آمدن ناگهانی قند خون (هیپوگلیسمی)

– بیهوشی یا کوما

بسیاری از بیماران قبل از کومای دیابتی، فاقد هر گونه علائم هشدار دهنده می باشند.

هنگامیکه کوما رخ می دهد، فرد نیاز به درمان فوری دارد.

ورزش  دیابت نوع 1

همچنان که قبلا گفتیم دیابت نوع 1 در کودکان و نوجونان بیشتر شایع است و به دیابت شیرین وابسته به انسولین معروف است که در آن سیستم ایمنی فرد، سلولهای ترشح کننده انسولین در لوزالمعده را تخریب می‌کند. در نتیجه گلوکز نمی تواند وارد بیشتر سلول های بدن شود و در خون انباشته می شود. پس فرد برای ادامه حیات باید مرتب انسولین تزریق کند.

بنابراین داشتن فعاليت بدني مناسب در كودكان و نوجوانان از جنبه‌هاي مختلف جسمي، رواني و اجتماعي داراي اهميت است و نقش پیشگیری از دیابت را دارد. كودكان و نوجوانان ديابتي نيز از اين قاعده مستثني نيستند ولي آشنايي كم با شيوه درست ورزش برای این قشر بسیار حیاتی است.

در شروع یک برنامه جدید ورزشی برای بیماران دیابتی نوع 1سعی کنید 3 تا 4 بار قند خون بیمار را اندازه بگیرید و کنترل نمائید. همچنین حتماً، پيش از شروع ورزش، بیمار بايد مورد ارزيابي پزشكي قرار بگيرد. بيماران ديابتي كه دچار عوارض ديابت نشده‌اند، مي‌توانند در در تمام سطوح ورزشي از تفريحي گرفته تا رقابتهاي حرفه‌اي شركت كنند. ورزشهاي هوازي (دویدن نرم، دوچرخه سواری و شنا) از ورزشهاي توصيه‌شده به بيماران ديابتي است.

بـرخلاف ديابـت نـوع دو در ديابـت نـوع 1 ورزش تاثير چنـداني در درمـان بيمـاران نـدارد و انجـام دادن ورزش به شكل منظم در افراد مبتلا ً لزوماً به كنترل بهتر قنـد خون آنها نخواهد انجاميد. ولي فوايد ورزش در ايـن افـراد بـه ارتقاء سلامت قلبـي عروقـي و افـزايش اعتمـاد بـه نفـس آنهـا برمــيگــردد. عــلاوه بــر ايــن داشــتن وزن مناســب، كنتــرل فشارخون، كاهش چربيهاي خون و كـاهش ميـزان انسـولين مورد نياز از فوايد ديگر ورزش در ديابت نوع 1است.

ورزش كردن منظم افراد مبتلا به ديابت نوع ً 1 لزوما به كنترل بهتر گلوكز پلاسمايي آنها نخواهد انجاميد ولي به هر حال برای آنان  براي رسيدن به ساير منافع جسمي و رواني  مانند: افزايش آمادگي قلبي- عروقي و تنفسي، بهبود پروفايل چربيها و…، همچنين منافع روانشناختي ورزش و بازي كردن با همسالان و تكامل رشد اجتمـاعي، توصـيه بـه شركت در فعاليتهاي ورزشي لازم اسـت.

بـا وجـود خطـرات احتمالي ذكـر شـده روشـن اسـت كـه بـا انجـام ملاحظـات و آموزشهاي لازم به بيماران و مربيان ورزشـي آنهـا در جهـت پيشگيري و برخورد مناسب با مشكلات احتمالي پيش آمـده، ورزش مي‌توانـد بـه عنـوان تجربـه‌اي بـا ارزش و ايمـن بـراي كودكان و نوجوانان ديابتي مطرح باشد.

مراحل مهم برای اجتناب از افت قند خون

1- انسولین تزریقی پیش از فعالیت ورزشی برنامه‌ریزی شده را با توجه به پاسخ فردی کاهش دهید.

2- انسولین تزریقی به ازای هر 30 دقیقه فعالیت ورزشی برنامه‌ریزی نشده انجام شود و همچنین 20 تا 30 گرم کربوهیدرات مصرف شود.

3- پیش از هر گونه فعالیت ورزشی در صورتی که قند خون کمتر از 100 میلی گرم در دسی لیتر است، 20 تا 30 گرم کربوهیدرات مصرف شود.

4- هنگام فعالیت ورزشی، 20 تا 30 گرم کربوهیدرات در 30 دقیقه در فعالیت ورزشی طولانی مدت مصرف شود. با یار تمرینی ورزش کنید و در صورت بروز هایپوگلیسمی قند زودجذب مصرف کنید.

5- پس از فعالیت ورزشی، آگاه باشید که احتمال بروز هایپوگلیسمی در چند ساعت پس از ورزش وجود دارد. در صورتی که قند خون کمتر از 100 میلی گرم در دسی لیتر است، 20 تا 30 گرم کربوهیدرات مصرف شود. بطور کلی مقدار قند خون پس از فعالیت ورزشی نباید بیش از مقدرا آن در قبل از فعالیت ورزشی باشد اما اندکی کاهش در قند خون پس از فعالیت ورزشی طبیعی است.

مقادیر گلوکز خون پیش از فعالیت ورزشی

ورزش و دیابت نوع 2

این افراد مشخصاً اضافه وزن دارند یا چاق هستند. حساسیت سلول های بدن به انسولین کاهش می یابد. یعنی سلول های لوزالمعده هنوز هم انسولین ترشح می کنند اما در حرکت دادن گلوکز به درون سلول کم اثرتر هستند.

توصیه می‌شود افراد دچار اختلال در تست تحمـل گلـوكز، در كنـار پيـروي از رژيم غذايي سالم با محدوديت در دريافت انرژي از طریق تغذیه، دست كم 150دقيقه در هفته فعاليت بدني در قالب ورزش هوازي ( پيــاده‌روي ، دوچرخــه‌ســواري و شــنا) با شدت متوسـط  40-60 درصد حـداكثر اكـسيژن مـصرفي يـا50-70 درصد حداكثر ضربان قلب و يـا حـداقل 90دقيقـه در هفته تمرين هوازي شديد توصيه مـي‌شـود.

ايـن حجم از تمرينات بهتر است حـداقل در سـه روز از هفته تقسيم شود و تمرينـات بـيش از دو روز پياپي قطع نشوند. در بيماران ديابتي هر قـدر كـه تفاوت ميزان فعاليت در روزهـاي مختلـف هفتـه كمتر باشد، تنظيم رژيم غـذايي و دارو آسـانتـر است و به همين سبب ترجيح بر ايـن اسـت كـه تمرينات هـوازي تـا آنجـا كـه ممكـن اسـت در روزهاي بيشتري از هفته انجـام شـوند.

درخصوص انجام تمرینات مقاومتی نیز با رعایت جانب احتیاط و درگیر کردن عضلات بزرگتر، 2 تا 3 جلسه در هفته تمرین مقاومتی با دستگاه (بعلت امنیت و راحتی کار) می‌تواند هم تنوع زیاد تمرین را داشته و کسالت ناشی از تمرین یکنواخت هوازی را کاهش دهد و هم اینکه در افزایش حساسیت به انسولین، بالا بردن انرژی مصرفی روزانه، افـزايش قـدرت عـضلاني، تـوده بـدون چربـي بـدن، تـراكم مـواد معـدني استخوان و كاهش علايم مفصلي، کیفیت بهتر زندگی و خودکفایی بیمار می‌تواند موثر واقع شود.

برنامه تمرین فرد دیابتی باید شامل گرم کردن 5 تا 10 دقیقه فعالیت سبک هوازی مانند دوی نرم و دوچرخه سواری، بعـد از آن 5-10دقيقـه عضلات تحـت كـشش آرام قـرار مـيگيرنـد و سـپس بـه فعاليت ورزشي اصلي پرداخته مي‌شود. بعد از پايان تمرين ورزشي نيز براي سرد كردن، به مدت 5-10دقيقه فعـاليتي شبيه به دوره گرم كردن براي بازگرداندن تـدريجي ضـربان قلب به سطح قبل از ورزش انجام ميشود البته بايـد توجه داشت كه در آغاز برنامه ورزشي، هرقدر كه فـرد در گذشته زندگي كم تحرك تري داشته باشد بايـد دوره‌هـاي گرم كردن و سرد كردن، طولاني تر در نظـر گرفتـه شـوند.

همچنـين در افرادي كه سن بالا و زندگي غيرفعـال دارنـد، در ابتدا مي‌توانند مدت زمان هر جلسه تمريني را در 2-3 بخش تقريباً مساوي در طول روز تقسيم
كنند.

نکات ایمنی افراد دیابتی

پوشیدن کفش مناسب ورزشی با کفی ضخیم توصیه می‌شود. بیماران دچـار ضايعات حسي بايد هميشه وجود اجسام خارجي در كفش يا ناهمواريهاي داخـل آن را بررسـي كننـد. کفش باید داراي فضاي كافي حول و حوش پنجه و انگشتان باشند تا از سايش و تشكيل تاول پيشگيري شود. کفش چـرم بـر پلاستيك ترجيح داده ميشود، چرا كه شكل پا را بـه خـود مي‌گيرد و تبادل هـواي پـا بـا خـارج را ميـسر مـي‌سـازد.

راه رفـتن در پياده‌روهاي داغ، استخرها، يا حتـي دوش آب بـسيار گـرم مي‌تواند آسيب‌رسان باشد و سوختگي‌هاي شـديد در پاهـا ايجاد كند. خشک کردن پا و جوراب قبل و بعد از ورزش بسیار توصیه می‌شود تا مانع ایجاد قارچ پوستی و عفونت ناشی از عرق شوند.

بیماران دارای زخم پا توصیه می‌شود که بر روی تردمیل یا دویدن در سطح زمین پرهیز کنند. بیشتر بر ورزش‌هایی تمرکز کنند که نیاز به تحمل وزن بدن نداشته باشند مانند ایروبیک روی صندلی، حرکات پیلاتس به حالت نشسته و درازکش، یوگا و …

 رژيم غذايي

غذا در درمان بيماري ديابت نقش اساسي دارد. به اين دليل است كه افرادي كه به تازگي دچار ديابت شده اند، به منظور كمك در تشخيص عادات غذايي و ايجاد برنامه غذايي مناسب، نياز به مشاوره و راهنمايي دارند. بايد بدانيم كه چيز ثابتي به نام رژيم غذايي ديابتي وجود ندارد. رژيم غذايي ديابتي در واقع يك برنامه سالم و صحيح براي همه افراد است، بنابراين لازم نيست كه براي يك بيمار ديابتي غذاهاي جداگانه اي در منزل تهيه شود، پيروي از رژيم غذايي سالم براي همه افراد مفيد و ضروري است.

در قسمت منابع انرژی در همین سایت مطالعه غذای سالم و یا منابع غذایی خوب و بد یا منابع غذایی سالم و غیر سالم از میان کربوهیدرات ها، چربی و پروتئین بسیار کمک کننده است.

نتیجه‌گیری

بطور کلی امروزه تنها ذكر جملات ساده‌اي مانند “كمي بيشتر پياده‌روي كن” از طرف پزشك كافي نيست و بايـد بيمـار آمـوزش ببينـد، ارزيابي‌هاي لازم انجام شود و نسخه ورزشي گويا، متناسب با وضعيت جسماني، رواني و اقتصادي فرد تنظيم شـود تـا انگيزه آغاز و ادامه ورزش براي او فراهم گردد.

هدف اصلی ورزش در افراد دیابتی نوع 1، کاهش خطر بیماری قلبی عروقی و افزایش آمادگی کلی روانی و جسمانی است نه درمان دیابت. از طرف دیگر هدف اصلی ورزش در افراد دیابتی نوع 2، درمان خود بیماری است. زیرا فعالیت ورزشی حساسیت به انسولین را افزایش می دهد. پس بایستی مستمر ورزش را در برنامه سبک زندگی این افراد ادامه داد.

تهیه و تنظیم

Drsportyar.com

منابع

ورزش در بيماران ديابتي نوع 1، دکتر محمد حسبی و همکاران، مجله بیماری های کودکان ایران،

تجویز ورزش در بيماران ديابتي نوع 2، دکتر علیرضا استقامتی و همکاران، مجله دیابت و لیپید ایران،

تجویز فعالیت ورزشی براساس رویکرد ACSM دیوید پی و برایان سی ترجمه دکتر عباسعلی گائینی